Canlıların Ortak Özellikleri 9. Sınıf

9. sınıf biyoloji müfredatının ilk konusu canlıların ortak özellikleri konusudur. Biyoloji ve canlıların ortak özellikleri konusu iyi bilinmelidir. Bu konudan zaman zaman üniversite sınavlarında da soru geldiği gözlemlenmiştir. Canlıların ortak özellikleri demek bütün canlılarda ortak olarak bulunan özellikler demektir. Bu özellikler şöyle sıralanabilir:

• Hücresel yapı
• Beslenme
• Solunum
• Boşaltım
• Hareket
• Uyarılara tepki verme
• Metabolizma
• Homeostazi (iç denge)
• Uyum
• Organizasyon
• Üreme
• Büyüme ve gelişme

Görüldüğü gibi canlı olmanın gereği olarak birçok ortak özellik bulunmaktadır. Şimdi de 9. sınıf müfredatımızdaki bu konuyu öğrenmek için bu özellikleri detaylı ele alalım.

Canlıların Ortak Özellikleri

Canlıların ortak özelliklerini tek tek inceleyelim.

Hücresel Yapı

İlk olarak bütün canlılar hücrelerden oluşur. Bu da hücresel yapı gösterir demektir. Canlı içerisinde hücrenin kendine ait fonksiyonu olabilmektedir. Hücreler canlıların en küçük işlevsel birimleridir.

Temel olarak iki çeşit hücre vardır. Bunlardan biri prokaryot hücre dediğimiz çekirdeği ve zarı olmayan hücre tipidir. Bakteri ve arkeler prokaryot hücre yapısına sahip canlılardır.

Çekirdeği ve zarla kaplı organelli olarak gelişkin hücrelere ise ökaryot hücre denmektedir. Amip, paramesyum, algler, mantarlar, bitki ve hayvanlar ökaryot hücre yapısındadır. Öglena, paramesyum, amip, algler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar ökaryot hücreli canlılardır.

Öglena, terliksi hayvan, bakteri gibi tek hücreli canlılar çıplak gözle seçilemezler. Ancak çok hücreli canlılar normal şekilde görülebilirler. Canlılar bu şekilde de tek hücreli canlılar ve çok hücreli canlılar şeklinde ikiye ayrılır.

Beslenme

Canlıların temel faaliyetlerini gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaçları vardır. İşte canlılar enerji elde etmek ve ihtiyaç duydukları çeşitli molekülleri almak için beslenmek zorundadır. Bu nedenle bütün canlılar beslenmeye ihtiyaç duyar.

Bazı canlılar beslenecekleri besini kendileri üretir. Bu canlılara üretici canlılar denir. Bazı canlılar ise dışarıdan hazır besin alırlar. Bunlar da tüketici canlılardır. Örneğin yeşil bitkiler üreticiyken, hayvanlar tüketicidir.

Solunum

Canlıların ortak özelliklerinden biri de solunumdur. Bütün canlılar solunum yapar. Solunumda amaç besinlerden enerji elde etmektir. Canlılar enerjilerini ATP adı verilen molekülden karşılar. Solunum ile de ATP üretici gerçekleştirmektedir.

Solunumun çeşitleri vardır. Oksijenli solunum, oksijensiz solunum ve fermantasyon şeklinde bunları özetleyebiliriz. Besinleri oksijenler yakılmasıyla enerji elde edilmesine oksijenli solunum denir. Oksijen olmadan farklı moleküllerle enerji elde edilmesine ise oksijensiz solunum denir. Fermantasyon ise elektron taşıma sistemi ve oksijen olmadan sınırlı miktarda ATP üretmenin yöntemidir.

Boşaltım

Nasıl beslenmeyle hücre içine besin alıyorsak aynı şekilde boşaltım ile de vücutta oluşan atıkları uzaklaştırmamız gerekir. Tek hücreli canlılarda bu hücre zarından yapılır. Gelişmiş yapılı canlılarda ise gelişmiş boşaltım sistemi bulunur.

Örnek vermek gerekirse tatlı sularda yaşayan öglena, paramesyum gibi tek hücreli canlılar kontraktil koful adı verilen bir organelle vücutlarında biriken suyu dışarı atar. Hücre içinde oluşan atık gazlar ise hücre zarından dışarıya verilir.

Gelişkin bitkiler boşaltımı yaprak dökme, terleme, gutasyon (damlama) şeklinde atarlar. İnsanlar soluk vererek karbondioksiti dışarı atar. Aynı zamanda boşaltım sistemiyle de vücuttan atıklar uzaklaştırılır.

Hareket

Canlılar çeşitli ihtiyaçlarını gidermek için hareket eder. Bütün canlılar hareket eder ancak bütün canlıların hareket kapasitesi aynı değildir. Kimi canlılar hareketle avlanmak, göç etmek gibi görevleri yerine getirir.

Tek hücreliler kamçı, sil ve yalancı ayak şeklindeki yapılarla yer değiştirme şeklinde hareket eder. Bildiğiniz gibi bitkiler yer değiştirmez. Ancak onlar da durum değiştirme şeklinde hareket eder. Örneğin böcekçil bitkinin yapraklarını kapatması bir tür harekettir.

Hayvanların hareket etmek için üyeleri vardır. Bacak, kanat ve balıklardaki yüzgeçlerle hayvanlar yer değiştirme hareketi yapar.

Uyarılara Tepki Verme

Canlılar çeşitli nedenlerle muhatap oldukları uyarılara tepki verirler. Canlılarda harekete neden olan her türlü etkiye uyaran denir. Uyana karşı verilen cevaplara ise tepki denmektedir.

Canlıların yaşadıkları ortamdaki ışık, ısı, su miktarı, avcı canlılar, kimyasal maddeler gibi uyarılara karşı tepki gösterebilir. Ayçiçeği bitkisinin güneşe yönünü çevirmesi, insanın yanan eli sobadan çekmesi, aç hayvanın besine doğru hareket etmesi gibi hareketler uyarılara tepki olarak örneklendirilebilir.

Uyarılara karşı tepki vermek canlının hayatta kalma şansını arttırmaktadır.

Metabolizma

Canlıda gerçekleşen yapım ve yıkım olaylarının tamamına metabolizma denir. Canlıların tamamının işleyen bir metabolizması vardır. Solunum, sindirim, depolama gibi biyokimyasal olaylar metebolizmanın temelini oluşturur. Canlının hayatta kalmak için gereken mimimum enerjiye ise bazal metabolizma denmektedir.

Metabolizma yapım ve yıkım faaliyetlerden oluşur. Canlılardaki yapım olaylarına anabolizma, yıkım olaylarına ise katabolizma denir. Küçük moleküllerin birleştirilerek büyük moleküllere dönüştürülmesi anabolizma (yapım) olayıdır. Büyük moleküllerin parçalanıp daha küçük moleküllere dönüştürülmesi ise katabolizma (yıkım) olayıdır.

Bitkilerde fotosentez ile besin üretilmesi yapıma örnektir. Solunumla besinden enerji elde edilmesi ise yıkıma örnektir.

Homeostazi

Çevre koşulları değiştiğinde dahi canlılar belirli bir iç dengeyi tutturmak zorundadır. Homeostazi canlının iç dengesi demektir. Bu dengenin sağlanması değişen koşullara ayak uydurma demektir.

Örneğin kanımızın belirli bir pH değeri bulunmaktadır. Ortam değişse dahi bizim çeşitli hormonlarla bu pH seviyesini tutturmamız gerekir. Aynı zamanda vücut sıcaklığımızın da belirli bir aralıkta olması gerekir.

Hormonlarımızın çoğu aslında bu iç dengeyi sağlamak içindir. Değişen şartlara karşı vücut kendi ideal düzenine dönmeye çalışmaktadır.

Uyum

Canlıların ortak özelliklerinden biri de uyumdur. Uyum uzun süre içerisinde gerçekleşen ve canlının hayatta kalma şansını arttıran bir süreçtir. Kaktüsün yapraklarının iğne şeklinde olması sıcak çöl şartlarına karşı gösterilen bir uyumdur.

Örneklerin ayaklarında perde olması, leyleklerin balık avlamak için uzun gıdaya sahip olması çevreye uyum adına verilebilecek örneklerdir.

Organizasyon

Bütün canlılar belirli bir organizasyon gösterir. Tek hücreli canlılarda organizasyon sadece hücre için geçerlidir. Hücre içinde organellerin arasındaki iş birliği bu organizasyonun en temel halidir. İnsanlar gibi gelişkin canlılarda ise organizasyon çok katmanlıdır.

Organizasyon küçükten büyüğe şu şekildedir: Atom, molekül, organel, hücre, doku, organ, sistem, organizma.

Canlılarda doku olumu organizasyonun bir parçasıdır. Benzer görevi gören hücrelerin bir araya gelmesi organizasyon içerisinde görev paylaşımını yapmayı kolaylaştırır.

Üreme

Üreme canlıların ortak özellikleri arasındadır. 9. sınıf müfredatında detaylı öğrenmesek de basitçe canlıların neslini devam ettirmek adına yeni canlılar oluşturmasına üreme denmektedir. Canlılar eşeyli ve eşeysiz üreyebilir. Eşeysiz
üreme tek bir canlıdan aynı genetik yapıdaki yeni canlının oluşmasıdır. Basit yapılı canlılarda görülür.

Eşeyli üremede ise aynı türün iki farklı cinsiyetinden iki ata canlının birlikte yeni bir canlı meydana getirmesi söz konusudur. İnsanda bir anne ve bir babadan yeni bir çocuk oluşması eşeyli üremeye örnektir. Eşeyli üreme sayesinde gen çeşitliliği sağlanmaktadır.

Büyüme ve Gelişme

Büyüme canlının kütle ve hacminin artmasıdır. Gelişme ise hücre, doku ve organların gerekli yetenekleri kazanmasıdır.

Bütün canlılarda belirli bir ölçüde büyüme ve gelişme gerçekleşmektedir. İnsanda küçük çocuklar yapamadıkları bazı şeyleri büyüyünce yapar. Bu gelişmeye örnektir. Kütlece artmak büyümek iken olgunlaşmak ise gelişmektir. Genellikle bu ikisi paralel gitmektedir.