Esham Sistemi

Osmanlı ekonomisindeki sistemlerden biri de Esham sistemidir. Bu yazıda sizlerin merakını cezbeden esham sistemi konusunu irdeleyip, bu sistemin ne olduğunu, ne zaman ve nasıl uygulandığını, nedenlerini ve sonuçlarını göstereceğiz.

Esham Sistemi Nedir?

Esham kelimesi Arapça sehim sözcüğünün çoğuludur ve “hisse, pay” gibi anlamlara gelmektedir. Fakat Osmanlı maliyesinde bu terim iç borçlanma anlamında kullanılmıştır. 1775’te uygulanmaya başlanmış ve 1860’lı yıllara kadar kesintisiz uygulanmıştır. Bu uygulamayı ilk olarak Sultan III. Mustafa uygulamaya koymuştur.

Esham sistemi osmanlı finan sisteminde zamanla önemli bir rol edinmiştir.

Esham Sisteminin Uygulanışı

Sistemin temel mantığını şöyle ele alabiliriz: Bazı vergi kalemlerinin sadece faizleri – bugünkü anlamıyla değil de gelir anlamına gelen teknik bir terim olan faiz- belli paylara bölünerek peşin karşılığı ödenerek ömür boyu özel şahıslara bırakılmasıdır. Bu sehimleri Osmanlı tebassından olan herkes satın alabilirdi.

Yine bu sehimler hazinenin onayı olması şartıyla Osmanlı tebaasından olan bir kimseye satılabilirdi. Esham sahipliğinin mirasa konu olması yasaktı. Sahibi ölen eshamlar hazineye devredilirdi.

Esham Sisteminin Uygulanmasının Nedenleri

18. yüzyılın son yılları Osmanlı Devleti’nin ekonomik olarak dara düşmeye başladığı, savaşlarla boğuştuğu ve bazen bunları finanse edemediği yıllardı. Zaten birkaç on yıl sonra Kırım Savaşı sırasında, ekonomik darboğaz yüzünden Osmanlı tarihinin ilk dış borcu alınacaktı. İşte bu şartlarda, iltizam ve malikane sistemlerinin de bekleneni vermemesiyle Osmanlılar esham sistemi ile iç borçlanma yoluna başvurmak durumunda kalmıştır.

İltizam sisteminde, mültezim olabilmek çok yüklü bir servet gerektirdiğinden çok sınırlı kaynaklara başvurulabiliyordu fakat esham usulünde sehim sahibi olabilmek daha cüzi miktarlarla mümkün olabildiğinden hazineye daha çok katkı sağlıyordu. Belli bir süre geçmesiyle esham sahipleri de eshamlarından dolayı vergilendirilmeye başlandı. Yani temel olarak acil nakit ihtiyacı bu uygulamaya sebep olmuştur diyebiliriz.

Esham Sisteminin Sonuçları

Şimdi bu sistemin sonuçlarını maddeler halinde ele alalım

• Bu sistemle birlikte öncelikle Osmanlı Devleti, yapacağı yeni harekat ve seferler için kaynak bulmuştur.
• Belli bir süre de olsa devlet hazinesi rahat bir nefes almıştır.
• İltizam sisteminde doksan yılda ulaşılan meblağa bu sistemle on yılda ulaşılmıştır.
• Esham sahipliği, yasak olmasına rağmen miras yoluyla intikal etmiştir.