İltizam Sistemi Nedir?

Bu yazımızda sizlere iltizam sistemiyle alakalı, bu sistemin ne zaman kaldırıldığını, ilk hangi padişah tarafından uygulandığını ve bu sistemin sonuçlarının neler olduğunu aktaracağız.

Osmanlı Devletine iltizam sisteminin çok derin sonuçları olmuştur. Bu nedenle bu sistemi anlamak tarihimizi anlamak açısından çok önemlidir.

İltizam Sisteminin Kısa Bir Tanımı

İltizam sistemini kısaca devletin acil para ve nakit ihtiyacını karşılamak için kendi toplayacağı vergiyi toplama hakkını, en yüksek fiyat veren kişiye bırakması olarak tanımlanabilir. İltizam sahibine mültezim denir. Bu sistemde devlet, bedelin bir kısmını mültezimden peşin alır gerisi genellikle taksitlendirilirdi. İltizam verildikten sonra kar ve zarar mültezime aittir. Yine mültezim belli bir kefaleti ödemekle yükümlüdür.

İltizam sistemi devletin vergi alacağını belirli süreliğine kiraya vermesi olarak da özetlenebilir.

İltizam Sisteminin Özellikleri

Bu sistem Osmanlı’da yüzyılları bulundan bu sistemin özellikleri hakkında kitap yazılabilir fakat biz siz öğrencilerin işine yarayabilecek temel bilgileri ve meraklı araştırmacıların işine yarayabilecek bazı ileri bilgileri vereceğiz.

• 1 ila 10 yıl arası değişebilen dönemler için verilmekteydi. 12 yıla uzadığı da görülmüştür.
• Devlet hazinesine ülkenin ekonomik durumdan ve üretim hacminden bağımsız belli bir miktar gelir getirmiştir.
• Kendinden önce uygulanan emanet usulüne göre vergilerin toplanmasının masraflarını azaltıyor ve vergi toplanmasını kolaylaştırıyordu.
• Bu sistemde vergi yükümlüleri, mültezimlerin insafına bırakıldığı için köylü, esnaf açısından çok hoş karşılanmamıştır.
• 15. ve 16. yüzyılda etkin olarak uygulanmıştır. 17. asırda ise bozulmaya yüz tutmaya başlamıştır.
• 1695 yılında bu sisteme son verilerek yerine malikane sistemine geçilmiştir.
• Bu vergilerden sıkılan köylüler çok sık isyan etmiş, bir kısmı ise üretimi bırakmıştır ki bu da kasaba ve kentlere göç dalgalarını beraberinde getirmiştir.
• Bu sistemde mültezimlere uzun yıllar iltizam verilmesi kendilerini bulundukları bölgelerde siyasi bir aktör haline getirmiştir.
• İltizam sistemi ilk başlarda Mısır gibi uzak vilayetlerde vergi toplamanın zorluğu nedeniyle merkeze uzak eyaletlerde uygulanmaya başlandı.
• Tarihçi Hammer’e göre iltizam sisteminin ilk uygulanması kesin olmamakla birlikte Fatih Sultan Mehmet devrinde başladı. 2.Mahmut devrinde kesin olarak kaldırılmıştır.
• Artık dünyada örneği olmayan bir usuldür.

Sistemin Yarar ve Sakıncaları

Tarihte ve ekonomik politika alanında bildiğimiz üzere her uygulamanın yarar ve zararları olmuştur. Sizlere şimdi dilimiz döndüğünce bu yarar ve zararlardan bahsedeceğiz. Yararları;

• Osmanlı gibi geniş coğrafyalara egemen olmuş bir imparatorluk için kolay bir vergi toplama usulüdür.
• Devlet bu sistemde sürekli belli ve sabit bir geliri elde eder.
• Yine bütçe bilinebilir olduğundan bütçeyi planlamak çok da kolaydır.

Zararları;

• Vergi toplama hakkının özel şahıslara bırakılması kamu ve devlet otoritesini zedeler.
• Mültezimler kar için mükelleflere baskı yapabilir ve meşru olmayan şiddete başvurabilirler.
• Mültezimler müzayededen önce ihaleye fesat karıştırıp bedeli düşük tutuyorlardı.
• Mültezimler ve yardımcıları ile mükellefler arasında uyuşmazlık çıkabilmekteydi.
• Halk tarafından mültezimlerle görüşmeleri için seçilen ayanlar daha sonra politik güç elde ettiler.